Автомобиль жасау нарығының әлеуетті қатысушылары үшін кедергілер

Қазақстанның автомобиль жасау саласын мемлекеттік реттеу осы нарыққа жаңа қатысушылардың кіруін қиындататын кедергілер туғызады. 2020 жылы Нормативтік құқықтық актілерге автомобиль жасау саласында инвестициялық преференциялар алуға кедергілер тудыратын бірқатар түзетулер енгізілді (ҚР Кәсіпкерлік кодексінің 244-1-бабы, 2022 жылдан бастап "өнеркәсіптік саясат туралы"ҚР жаңа Заңының 63-бабында қайталанды).

Нормалардағы кедергілер заңды тұлғалар үшін талаптар түрінде тұжырымдалған, олардың орындалуы соңғысына ҚР ИИДМ - мен өнеркәсіптік құрастыру туралы келісімдер (бұдан әрі-СОПС) жасасуға мүмкіндік береді. Осы Келісімнің болуы ҚР Салық заңнамасына сәйкес кедендік әкелу баждары мен салықтарын салудан босату, кәдеге жарату төлемдерін қайтару, мемлекеттік сатып алу туралы ұзақ мерзімді шарттар жасасу, сондай-ақ лизингтік қаржыландыру бағдарламасына қатысу түрінде инвестициялық преференциялар алуға негіз болып табылады.

"Өнеркәсіптік саясат туралы" ҚР Заңының 63 - бабы 2-тармағының 1) тармақшасында көзделген талаптардың бірі-әлеуетті автоөндіруші кәсіпорынның өндірістік қуатының жылына кемінде 10 мың бірлік болуы-седла тартқыштарды, автобустарды, арнайы техниканы және жүк автомобильдерін өндіруге қатысты СОПС жасасу үшін болып табылады. КазАвтоПром деректері бойынша мұндай өлшем Қазақстан нарығының қолданыстағы сыйымдылығына сәйкес келмейді. Анықтама үшін: өткен жылы қазақстандық кәсіпорындар: СемАЗ – 4 000 бірліктен аспайтын, КАМАЗ - Инжиниринг – 2 000 бірліктен аспайтын, Hyundai Trans Auto – 1 000 бірліктен аспайтын коммерциялық техника шығарды.

"Өнеркәсіптік саясат туралы" ҚР Заңының 63-бабы 2-тармағының 2) тармақшасында көзделген тағы бір талап Әлеуетті автоөндірушіде өндірістік активтердің болуы болып табылады. Егер 2021 жылы коммерциялық техника өндірісіне 750 000 АЕК (шамамен екі млрд. теңге) инвестициялау жеткілікті болса, ағымдағы жылдан бастап бұл өлшем бес есеге – 3 500 000 АЕК (он млрд.теңгеден астам) ұлғайтылды.

Қазақстан Республикасы Премьер–Министрінің орынбасары – Индустрия және жаңа технологиялар министрінің 2010 жылғы 11 маусымдағы №113 бұйрығына сәйкес, ЕАЭО СЭҚ ТН 8701, 8702, 8704, 8705 тауар позицияларының моторлы көлік құралдарын өндіру кезінде өнеркәсіптік құрастыру туралы келісімнің міндетті шарттары заңды тұлғаның қол қойылған күнінен бастап алты ай ішінде міндеттемесі болып табылды келісімдер кемінде 500 миллион теңге сомаға өндірістік активтерді қалыптастырсын.

Осылайша, 2020 жылдан бастап өндірістік активтердің болуы бойынша талаптардың тұрақты қатаңдауы байқалады. Бұл ретте, ҚР Парламентінде өнеркәсіптік саясат туралы заң жобасын қарау барысында бастамашы да, өнеркәсіпті мемлекеттік ынталандыру саласындағы уәкілетті орган да осы шекті ұлғайту жөнінде негіздеме берген жоқ. Ал КазАвтоПром мүшелерінің айтуынша, ірі әлемдік брендтердің барлық стандарттарына сай келетін коммерциялық техника өндірісінің толық циклін ұйымдастыру үшін айтарлықтай аз инвестиция қажет

Біз мұндай талаптардың мәнін автомобиль нарығының жаңа қатысушыларының пайда болуына кедергі ретінде қабылдаймыз, өйткені инвестор үшін осы салымдардың өтелуінің ұзақ мерзімдерімен нарықтың сыйымдылығына қатысы жоқ Елеулі бастапқы күрделі салымдарды жүзеге асырудың кез келген талабы – бәсекелестікке қарсы.Нарық субъектілеріне мемлекеттік қолдау шараларына тең қолжетімділік бермеу, нарықтың жаңа субъектілері үшін мемлекеттік қолдау шараларына қолжетімділікті шектеу, жекелеген нарық субъектілеріне оларды бәсекелестерге қатысты артықшылықты жағдайға қоятын жеңілдіктер немесе басқа да артықшылықтар беру немесе бәсекелестермен салыстырғанда қызметтің қолайсыз немесе кемсітушілік жағдайларын жасау – 194-бапқа сәйкес тыйым салынады және бәсекелестікке қарсы іс-қимылдар деп танылады ҚР Кәсіпкерлік Кодексі.

Осы талаптарды жоғарыда аталған заңнан алып тастау мақсатында КазАвтоПром проблемалық мәселелер тізіліміне енгізу үшін "Атамекен" ҚР Ұлттық Кәсіпкерлер палатасына жүгінді.

Сондай-ақ, "өнеркәсіптік саясат туралы" ҚР Заңының 63-бабы 3-тармағының ережесі ("ҰБТ-ның моторлы көлік құралдарын өнеркәсіптік құрастыру туралы келісімнің (көпжақты келісімнің) бұрын қабылданған шарттары мен міндеттемелерін орындау кезінде") жазылған, ол 2010-2010 жылдар аралығында компаниялармен ғана көпжақты келісімдер жасасуға мүмкіндік береді 2020 жылдары моторлы көлік құралдарын өнеркәсіптік құрастыру туралы келісімдер жасасқан және 2020 жылғы 31 Желтоқсанда қолданысын аяқтаған. Осылайша, 2020 жылдың 31 желтоқсанынан кейін өнеркәсіптік құрастыру туралы келісімдер жасаған компаниялардың кооперацияны жүзеге асыруға құқығы жоқ.

Тұтастай алғанда, бұл норма мемлекет пен бірнеше көлік өндірушілері арасында көлік құралдарын өнеркәсіптік құрастыру туралы көпжақты келісімдер жасасу кезіндегі қатынастарды реттейді.

Көлік құралдарын өндірудегі өнеркәсіптік кооперация-бұл қосылған құн (локализация) тізбегін ұлғайту, өзіндік құнын төмендету және қол жетімді өнім шығару үшін технологиялық процестер мамандандырылған өндірушілер арасында бөлінген кезде әлемдік тәжірибе.

Алайда, аталған норма 2020 жылғы 31 желтоқсаннан кейін өнеркәсіптік құрастыру туралы келісімдер жасасқан компанияларға кооперациялауға мүмкіндік бермейді.

Жоғарыда аталған тосқауылдың болуының орындылығын қарау мақсатында КазАвтоПром осы мәселені тосқауылдар картасына енгізу үшін Нұр-сұлтан қаласы бойынша Монополияға қарсы орган жанындағы тосқауылдар жөніндегі кеңеске жүгінді.